Lễ hội Xa Mã xã Hoàng Châu được tổ chức hàng năm vào mùng 10 tháng 6 âm lịch và kéo dài trong 3 ngày với những nghi thức truyền thống, nhằm tưởng nhớ đến Thành Hoàng và các bậc tiền hiền của làng.Vào ngày hội của làng, những người con địa phương dù làm ăn, công tác ở nơi đâu xa quê hương cũng đều trở về dự hội với 1 lòng thành kính và cầu mong những điều may mắn đén với bản thân và gia đình.
Trọng tâm của lễ hội là nghi lễ Xa mã hay còn gọi là nghi lễ kéo ngựa gỗ tái hiện lại cảnh rèn luyện, tập trận của binh sĩ thời xưa. Cuộc thi có hai đội tham gia được chia làm 2 giáp, mỗi giáp kéo một ông Ngựa, mỗi đội có quân số từ 12 đến 15 người. Bám vào ngựa gỗ trên bệ lăn là một trai làng khoẻ mạnh vừa phất cờ, vừa điều khiển các trai làng của một Giáp.
Khi có hiệu lệnh phát ra từ vị chủ quản, hai ngựa gỗ dưới sự điều khiển khéo léo, nhịp nhàng của người chỉ huy mỗi giáp chuyển động lúc nhanh, lúc chậm, lượn vòng trên sân đình rất điệu nghệ. Khi chiêng trống nối lên trai làng kéo ngựa chạy quanh sân đình thành đường vòng tròn khép kín. Giáp nào đưa ngựa trở lại sân đình trước giáp đó thắng cuộc. Phần thưởng được trao cho đội thắng chỉ là lộc phẩm của Hội Đình. Cả bên thắng, bên thua cùng hòa đồng trước sự cổ vũ reo hò của dân làng và du khách thập phương; sau đó mọi người tham gia cùng uống rượu, thụ lộc Thánh, hẹn mùa lễ hội sang năm.
Trong nghi lễ kéo Xa Mã, cả người xem và người chơi có cảm giác rất hưng phấn, như được tham gia một buổi tập trận thực sự. Tiếng hò reo vang lên khắp nơi. Tiếng chiêng, tiếng trống liên hồi sục sôi dồn dập. Đây thật sự là một nghi lễ mang đầy tính thượng võ, đậm đà bản sắc văn hoá dân gian của người dân địa phương.
Do đặc điểm cuộc sống gắn bó với biển, mảnh đất Hoàng Châu gắn với đời sống tâm linh và những phong tục độc đáo. Dân làng cho rằng, cứ vào dịp hội làng là những vị thần có công khai sinh lập làng, đi quanh làng để thăm thú, xem sự phát triển đổi mới của quê hương, và phù hộ độ trì cho dân làng được no ấm bình an, mùa màng bội thu.
Chính vì vâỵ, trong ngày chính hội, không chỉ nghi lễ Xa mã, nghi lễ rước kiệu bay độc đáo được tiến hành cũng để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng nhân dân và du khách. Những chiếc kiệu ngai linh thiêng, do những nam thanh nữ tú khiêng, chạy như bay qua những mương dẫn nước vào đồng muối trước cửa đình, rồi quay lại. Phía sau các cỗ kiệu là cả một đoàn người chạy theo làm cho đám rước càng thêm náo nhiệt.
Ngoài hai hoạt động trọng tâm trên, để thu hút du khách và nhân dân về tham dự, hội làng năm nay còn có thêm nhiều hoạt động văn hoá văn nghệ, thể dục thể thao tạo không khí vui tươi phấn khởi như: giao lưu văn nghệ, thi đầu giao hữu bóng chuyền, chọi gà, thi cờ người, thi đan lưới, thi bắt vịt vv...
Lễ hội Xa Mã kết thúc, nhân dân Hoàng Châu lại trở về với công việc chài lưới đánh cá hàng ngày, với một niềm tin mới, hy vọng mới. Lễ hội Xa Mã là một nét đẹp văn hoá có giá trị củng cố tình tương thân, tương ái, đoàn kết gắn bó trong cộng đồng làng xã, giáo dục truyền thống yêu quê hương, đất nước. Thông qua đó, tiếp tục đẩy mạnh công tác tuyên truyền,giáo dục, giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị lịch sử văn hóa truyền thống của địa phương.
Với những giá trị văn hoá dân gian truyền thống đặc sắc và quý báu đó, năm 2014, nhân dân Hoàng Châu vui mừng và vinh dự tự hào khi được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích lịch sử đình Hoàng Châu, huyện Cát Hải là Di tích lịch sử văn hoá cấp quốc gia.
Xem Đề án bảo tồn giá trị di sản văn hóa phi vật thể Lễ hội Xa Mã - Rước kiệu đình làng Hoàng Châu tại đây